Postępowanie zabezpieczające jest postępowaniem pomocniczym zarówno do postępowania rozpoznawczego, jak i postępowania egzekucyjnego. Charakteryzuje je samodzielność funkcjonalna i strukturalna, czemu daje wyraz systematyka ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (dalej: kpc), zgodnie z którą postępowanie zabezpieczające unormowane zostało w wyodrębnionej części drugiej.
Zabezpieczenie służy zapewnieniu egzekucyjnej wykonalności przyszłego orzeczenia, w szczególności, gdy zagrożona jest wypłacalność obowiązanego czy, w sytuacji roszczeń o świadczenia niepieniężne – istnieje obawa wyzbycia się lub zniszczenia rzeczy, co do których obowiązany powinien podjąć pewne czynności. Podstawę wykonania zabezpieczenia stanowi m.in. postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia. Stosownie do art. 743 § 1 kpc, jeżeli postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia podlega wykonaniu w drodze egzekucji, do wykonania tego postanowienia stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu egzekucyjnym, z tym jednak, że sąd nadaje postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia klauzulę wykonalności z urzędu.
Na mocy ustawy z dnia 15 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw wprowadzono przepisy regulujące tzw.europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym. Jest to rozwiązanie alternatywne w stosunku do środków zabezpieczających obowiązujących w prawie krajowym i mające na celu ułatwienie transgranicznego dochodzenia wierzytelności.
Tytułem zabezpieczającym o szczególnym charakterze jest nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym. Zastępuje on postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia i wywołuje analogiczne skutki. Nakaz może zostać wykonany w sposób określony przez uprawnionego i podlega wykonaniu w drodze egzekucji bez zaopatrywania w klauzulę wykonalności. W celu dokonania zabezpieczenia uprawniony powinien przedłożyć komornikowi wniosek o wykonanie udzielonego zabezpieczenia, załączyć oryginał tytułu zabezpieczenia oraz uiścić opłatę stałą, której podstawą jest, określona we wniosku, wartość roszczenia pieniężnego. Zgodnie z art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji za wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia roszczenia pieniężnego lub europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym komornikowi przysługuje opłata w wysokości 2% wartości roszczenia, które podlega zabezpieczeniu, nie mniejsza jednak niż 3% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego i nie wyższa niż pięciokrotność tego wynagrodzenia. Opłatę tę uiszcza uprawniony, składając wniosek o wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia lub europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym, a jeżeli opłata nie została uiszczona wraz z wnioskiem, komornik wzywa uprawnionego do jej uiszczenia w terminie 7 dni. Do czasu uiszczenia opłaty komornik nie wykonuje postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia lub europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym. O kosztach postępowania zabezpieczającego rozstrzyga sąd, zaś komornik ustala wyłącznie koszty wykonania zabezpieczenia, w tym również koszty zastępstwa w postępowaniu w przedmiocie wykonania udzielonego zabezpieczenia. Postępowanie zabezpieczające wszczynane jest niewątpliwie zbyt rzadko. Wierzyciel powinien mieć świadomość istnienia ryzyka ukrywania przez dłużnika swojego majątku oraz znać instrumenty prawne, które skutecznie takiej sytuacji zapobiegają. Niejednokrotnie okazuje się, że to wierzyciel, który pierwotnie uzyskał tytuł zabezpieczenia oraz zainicjował postępowanie zabezpieczające, jest jedynym wierzycielem, który zdążył odzyskać swoje należności od dłużnika, który później okazuje się być niewypłacalny.
Należy jednocześnie wskazać na różnorodność wniosków składanych do komornika sądowego o wykonanie zabezpieczenia, która jest uzależniona od tego jakim tytułem zabezpieczenia dysponuje uprawniony. Jeżeli wierzyciel chce uzyskać postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, winien wskazać sądowi konkretny sposób zabezpieczenia (konkretny składnik majątku podlegający zajęciu), a w przypadku uwzględnienia takiego wniosku, sąd w postanowieniu ściśle określa w jaki sposób to zabezpieczenie może być wykonane. Takie sprecyzowanie zabezpieczenia wiąże komornika sądowego, który jedynie w ten sposób może wykonać zabezpieczenie. Wymaga to zatem większej aktywności ze strony wierzyciela oraz posiadania przez niego wiedzy na temat składników majątku dłużnika jeszcze przed wszczęciem postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego.
Inaczej się ma sprawa zabezpieczenia w przypadku złożenia przez wierzyciela jako tytułu zabezpieczenia nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym lub nakazu zapłaty z weksla. W takim bowiem przypadku uprawniony może wskazać komornikowi sądowemu szeroki zakres sposobów zabezpieczenia, byleby zawierał się w katalogu określonym w art. 747 kpc i wniosek taki może być ograniczony tylko do ogólnego wskazaniu sposobów zabezpieczenia (np. z wierzytelności, rachunków bankowych itd.), a nie musi wskazywać konkretnych składników majątku podlegających zajęciu.